Rutger Bregman (1988) is historicus maar in dit boek doet hij meer dan een stukje geschiedenis opdiepen al gebeurt dat ook. Hij beweegt zich ook op het terrein van psychologie, economie, evolutie, archeologie, rechtspraak en nog veel meer. Dat alleen al is een prestatie van formaat en als je dat bevattelijk weet te verwoorden in een boek van 500 bladzijden zonder moeilijke woorden en dat leest als een trein, dan verklaart dat wel waarom nu al de zesde druk in de winkel ligt.

Toch zou het niet zo populair zijn geworden als het niet vooral aan de inhoud ligt. In een tijd van nep-nieuws, populisme en negatieve vooroordelen doet Bregman zijn best om aan te tonen dat de meeste mensen wel deugen. Die positieve indruk krijgen we niet als we denken aan de jaarwisseling met zijn vernielingen en het bedreigen van hulpverleners. En als je verder terug denkt, aan de tweede wereldoorlog, dan weet je ook van het tegendeel: mensen vallen soms vreselijk tegen. Vooral als ze misleid worden door propaganda en valse beloften. Vanuit die verschrikkelijke ervaringen zijn er nogal wat schrijvers en filmmakers geweest die het erop hielden dat beschaving maar een dun laagje vernis is. Een laagje dat er makkelijk afgaat en dan komt de mens in zijn zgn. ware aard naar voren: een monster. Een negatief mensbeeld dat bevestigd zou zijn in allerlei sociaal-psychologisch onderzoek.

Bregman toont aan dat er op zulk onderzoek heel wat valt af te dingen. In veel gevallen stond de uitkomst bij voorbaat vast: de mens is een monster. Zo kwam dat bijv. naar voren in het beroemde experiment van de psycholoog Stanley Milgram. Daarbij geven vrijwilligers in de rol van leraar andere vrijwilligers in de rol van leerling stroomstootjes bij een fout antwoord. Alleen wisten de leraren niet dat de stroomstootjes nep waren en dat de leerlingen medewerkers waren van Milgram. Hoe ver zouden de vrijwilligers/leraren gaan? De stroomstootjes liepen op in stapjes van 15 Volt tot 450 Volt. Bij 315 Volt bonkte de leerling nog op de muur. Daarna werd het stil. Resultaat van de test: 65% van de vrijwilligers/leraren gingen door tot die dodelijke 450 Volt. Conclusie: de mens is een wezen dat klakkeloos bevelen opvolgt en tot de gruwelijkste dingen in staat is.

Bregman duikt echter in de archieven, beluistert de bandopnames en laat vervolgens van dit experment weinig heel: de vrijwilligers/leraren werden zwaar onder druk gezet, verleidt en gemanipuleerd om tot 450 V te gaan. Zijn conclusie: “…dan zijn velen van ons tot het kwaad in staat….Maar het kwaad ligt niet aan de oppervlakte; het moet met veel moeite omhoog worden gepompt. En belangrijker nog: het moet zich steevast vermommen als het goede.” (213)
Zo ontkracht hij meer bewijs voor de stelling dat beschaving maar een laagje vernis is en dat de mens niet deugt. Daartegenover brengt hij de positieve verhalen van mensen die elkaar helpen (6 jongens aangespoeld op een onbewoond eiland) en redden (De Deense bevolking voorkomt dat de Joden in de oorlog worden afgevoerd) en van vijandelijke soldaten die (1914) in de loopgraven gezamenlijk Kerstfeest vieren. Enz.

Ik was bang dat Bregman op kerk en geloof zou afgeven omdat in de christelijke traditie wordt geleerd dat de mens geneigd is tot alle kwaad en niet geschikt is tot enig goed. Het leerstuk komt in zijn boek niet voor. Daar had hij wat mij betreft best een hoofdstukje aan mogen wagen. Want er bestaan veel misverstanden over.
Op één plek vind ik dat schrijver wel de plank mis slaat. Hij geeft nl een heel merkwaardige uitleg van Mat 10:30. Daar zegt Jezus “zelfs alle haren op je hoofd zijn geteld” en bedoelt daarmee dat we God volledig kunnen vertrouwen. Bregman vat dat echter op als zou daar bedoeld zijn dat God iedereen dag in dag uit bespionneert! (blz 286)

Afgezien van die ene misser is het vooral een positief boek met veel verrassende verhalen over mensen die deugen. En met een stevige aanbeveling om dat als uitgangspunt te nemen als werkgever of als overheid en in je persoonlijke leven in de omgang met andere mensen. Een aanrader.

zie preek

(Kerkklank feb 2020)