1. Misleidende intuïties overwinnen en ons verstand gebruiken. Vlees uit een lab, dichtbevolkte steden en kernenergie zijn de weg naar een duurzame toekomst.
2. Je persoonlijke levensstijl aanpassen is prima, maar het globale effect is marginaal. Het systeem moet anders (zie het voorbeeld van Beijing). Dus politieke invloed uitoefenen en zorgen dat milieuproblematiek hoog op de agenda komt. Ook stemmen met je portemonnee. En waarom zou je geen baan kiezen waarmee je het verschil kunt maken?
3. Bij mensen bezorgd om het milieu bestaan verschillende opvattingen over bv kernenergie, biologisch voedsel enz. Vergroot de verschillen niet uit, maar werk met ze samen, want allen willen een toekomst voor deze aarde en de mensheid.

Evaluatie
Ritchie schreef over problemen die met natuur en milieu hebben te maken. Waren dat maar alle problemen. Er zijn er meer: de geweldige kloof tussen arm en rijk, de spanningen tussen volken die soms uitlopen op conflicten vol geweld en verwoesting, racisme, 110 miljoen mensen op de vlucht voor geweld, onderdrukking en armoede, de religieuze onverdraagzaamheid, de ongeleide technologische ontwikkeling (A.I.), de onmacht van de politiek in den Haag tot in de VN, autocratische regimes. Je hoeft geen doemdenker te zijn, maar optimisme is toch ook niet vanzelfsprekend. Gelukkig is er ook nog een andere houding mogelijk: die van de hoop. Hoop is wat anders dan optimisme. Voor optimisme heb je redenen; hoop zet alle kaarten op het onverwachte, op God. Iemand die hoopt laat zijn stemming niet afhangen van redenen voor optimisme of pessimisme.

Over God en geloof, over schepping en herschepping gaat het niet in dit boek. Daardoor is de argumentatie voor iedereen, gelovigen en niet-gelovigen, even geldig. Een beroep op de bijbelse boodschap kunnen immers alleen christenen meemaken.
Overigens zie ik niet in, hoe je aan de bijbel argumenten kunt ontlenen voor of tegen kernenergie, vleesvervangers of welke andere milieumaatregel. Voor die dingen moeten christenen gewoon hun verstand gebruiken en afwegingen maken. Net als ieder ander. De Bijbel (Gen 1 en Gen 2) geeft gelovigen alleen een waarde, nl om de aarde te bewerken en te bewaren als goede onderkoningen van de hemelse Koning en Schepper. De normen die daarbij passen moeten we zelf bedenken.
Maar indirect gaat het wel over geloof. Namelijk dat we geen doemdenkers mogen en hoeven te zijn. Dat kunnen die gelovigen zich aantrekken, die menen dat we te laat zijn en dat dat zelfs prima is. Die zijn er: christenen die menen dat de ondergang van de aarde helemaal volgens Gods wil en bedoeling is. Want dat zou de route zijn naar een nieuwe hemel en een nieuwe aarde (Opb 20v). Hoe men ook over 'de laatste dingen' denkt, nergens in de Bijbel is het de bedoeling dat christenen daar actief of door nalatige passiviteit aan meewerken.^1.2.3.4


-----
¹  Aanvulling:  Appelboompje planten.
Iemand maakte me attent op de bekende uitspraak van Luther: 'als ik wist dat morgen de wereld zou vergaan, zou ik vandaag een appelboompje planten.' Maar we kunnen beter zeggen 'aan Luther toegeschreven', want niemand meldt de vindplaats erbij. In Luthers werk, verzameld in de Weimar Ausgabe, heb ik 'Apfelbaum' met 'Control F' nog niet aangetroffen. Wel vond ik in een artikel over het Joodse 'nieuwjaarsfeest van de bomen' (Toe Bisjwat) een vergelijkbare tekst van de bekende rabbijn Yochanan ben Zaqai (30 - 90 nC) : “Als je met een boompje in de hand staat en de Mashiach [Messias] komt, plant dan eerst het boompje en ga pas daarna de Mashiach begroeten, want dan kunnen wij samen met Hem van de vruchten genieten!” (Avot de Rabbi Nathan B, 31). Laten we deze mooie uitspraak niet zonder bewijsplaats toeschrijven aan Luther die 1543 een akelig boekje publiceerde getiteld 'Over de Joden en hun leugens'.

² Een appelboompje planten een dag voor het einde van de wereld, lijkt een zinloze onderneming. Tenminste, als het je om de appels gaat. Die zullen niet de dag van het planten al te plukken zijn. En een volgende dag komt er niet meer. Maar als het erom gaat de hoop levend te houden en niet in onverschilligheid te eindigen, is het uiterst zinvol. Een boompje planten getuigt van liefde voor het leven en de aarde in het zicht van het einde. En van de hoop dat er op een ongedachte wijze toch een toekomst zal blijken te zijn.  Dat is wat in de spreuk  van Jochanan ben Zaqai zo mooi naar voren komt: een messiaanse toekomst, waarop het beste van deze wereld bewaard blijft om met de Messias van te genieten.

³ Aangenomen dat we genoemde rampen niet weten af te wenden, is dat dan het einde der wereld? Maar het leven is eerdere klappen te boven gekomen. Bv de meteoriet die 65 miljoen jaar geleden een einde maakte aan bijna alle levensvormen, waaronder de dinosauriërs. Waarom zou zo'n veerkrachtige doorstrart 'nu’ niet opnieuw gebeuren? En zouden er niet ergens toch mensen weten te overleven?

⁴ Geloven christenen werkelijk dat als het helemaal uit de hand loopt, dan de wederkomst van Christus zal plaatsvinden? Was er in het verleden niet al aanleiding genoeg voor een wederkomst? In de vorige eeuw twee wereldoorlogen, gaskamers, Hiroshima. Of langer geleden: de pestepidemieën van de 14-e eeuw die 75 - 200 miljoen mensen het leven kostten (bron Wikipedia). Ik denk steeds vaker, dat er helemaal niets van dien aard gebeurt als de grote rampen onverhoopt toch over de wereld komen. In bijbelse tijden kon men zich het einde niet anders dan apokalyptisch en realistisch voorstellen. Het lukt mij niet die beeldspraak over te nemen in mijn geloof. Ik geloof wel wat in die beeldspraak eigenlijk gezegd wilde zijn: dat aan gene zijde, in de wereld van God een nieuwe toekomst op ons wacht. Daarom hoeven we de hoop nooit te verliezen en moeten we zo leven dat we die nieuwe wereld waardig zijn. (Mat 25: 31 - 46)